Легенда о Белом Олене

(по мотивам поверий оленёкских эвенков)

Атласова Эжана Ивановна.
Александрова Л.Н., иллюстрации, 2011
Дуткина В.А., перевод на эвенкийский яз., 2011
Долгунова А.Н., перевод на английский яз., 2011
Атласов И.М., перевод на якутский яз., 2011

Тар окир уродлу урикит эвэды дюкчалду бидэчэтын. Бэел бэюктэденкитын, асал идеҥкитын ирэксэлвэ, уллиҥкитын тэтыгэлвэ, унталва. Нэкун куҥакар хивина ачин эвидеҥкитын, акир амтылдувар бэлэдёҥкитын. Туги тыргани, надан инэнил, анҥанил нунэрэ. Эвенкил инэ, аят бидэнэл.

Long, long ago in the far mountains where the vast tundra expanded, there was an Evenk people's camp. They lived in chooms. Men used to hunt animals, women used to crush skins for clothing, make clothes and shoes. Small children played happily, the older ones helped their parents. So passed day by day, month by month, and year by year. The Evenks lived, and it seemed that all is well.

Былыыр-былыр ыраах, хайалар анараа өттулэригэр, унаара-кэйээрэ кестубэт киэҥ Улуу Туундараҕа эбэҥнилэр төбүрүөннээн олорбуттар. Кинилэр тордоххо олороллор эбит. Эр дьоннор бултууллар, дьахталлар тирии имитэн таҥac-caп тигэллэр. Кыра оҕолор оонньоон-көрулээн куну барыыллар, оттон улахан оҕолор төреппуттэригэр көмөлөһөллөр эбит. Куннэр-дьыллар солбуллан, эбэҥкилэр наҕыл-холку утуө олохторо аа-дьуо устан испит.

Давным-давно за далекими горами, на бескрайних просторах тундры стояло стойбище эвенков. Жили они в чумах. Мужчины охотились, женщины выделывали шкуры, шили одежду и обувь. Младшие дети беззаботно играли, старшие помогали родителям. Так проходили дни, месяцы и годы. Эвенки жили, и им казалось, что все хорошо.

Долболтоно умун бэюмимни куҥатканин бумуллэн. Энинын куҥавэ аитчиллан чукалди, тарил чукал эчэл бэлэрэ. Асаткан сот бумуллэн. Амтылин саманмэ дагадук урикиттук эрирэ. Долбонива саман яярун, хунатканин эрукэкун одан: Тари суҥтакакун иллэдун хурчэ бутылэ, - гунэн саман.

One evening the youngest daughter of one of hunters suddenly got seriously ill. Her mother tried to treat her with herbs, but no herb helped her. The girl was becoming worse and worse every day. The parents decided to invite a shaman from the nearby camp. The shaman was conducting a rite all night long, but the girl was getting very ill. "It seems the Evil spirit stuck deeply in her body", said grimly the shaman.

Арай биир киэпэ хорсун булчут кыракый кыысчаана эмискэ ыар ыарыыга охтубут. Ийэ бэйэтэ эрэ билэр, куруук туттар эмтээх отторо көмөлөспөтөх. Кыыс ыарыыта кунтэн кун эбии бэргээбит. Ийэлээх ада ыксааннар ойууну ыҥыран тууну 6ыha кыырдарбыттар да, кыысчаан эбии мөлтөөбүт. Ойуун көрүүлэнэн баран: «Кыыскыт этигэр-хааныгар кyhaҕaн тыын иҥмит», — диэн ыар тумугу онюрбут.

Однажды вечером младшая дочка одного охотника тяжело заболела. Мать лечила дочку травами, но они не помогали. Девочке с каждым днем становилось все хуже. Родители пригласили шамана из соседнего стойбища. Всю ночь камлал шаман, но девочке стало совсем плохо. «Видимо, глубоко засел в ее тело Злой дух», — мрачно сказал шаман.

Сакэллу ичэдэвур оронмо нянняя ачин мэван бимивкэ. Идук нуҥанман бакадярав, — ханнуктара аминдэ эниндэ. Суни-дэ меваррун улгурдэн, — гунэн этырикэн. Тыкулрэн амин, илэ сурудэв, хутэт ачин одян. Энин мэргэллэн, эсалдук инямуктал чургилла, этырикэн дагамаран энинтыки гунэн: «Тьшкэл, аси, тар суҥҥи элэ гиран. Мэргэкэкун-дэ тынун-дэ этэрэ бэлэрэ хоктово Оронтыки бакадасун. Амтыл эрупчэл мэдэвкэр хутэвэр этырэндукли. Чэлкэ нюриктэчил дяддара сукуэвэр эчэ. Саман осин бэлэрэ, туги бинин, ачин одян куҥакан, —, надытчамил нуҥартын. Сагдама гунэн: «Бисин элэптыкин инчивун. Сурукэллу дюктэ Багдаматки Оронтыки, нуҥан бэлэдэн, аят одян асатканду.

Alarmed by the state of the girl her parents turned for help to the elders. Grey-haired old people were having a long thought what to answer the poor parents. "The shaman could not help her. She seems to be fated to die," they thought. Then the oldest man said to them, "There is a last resort. You should go to the White Deer. Only it can help the child. But you must have pure heart to see it. It is the only condition." "Where can we find it?" asked the father and mother. "Just listen to your hearts," replied the old man.The angry father said, "How will we find it not knowing where to go? Our daughter could die at any time!" The mother was all in despair, her eyes were simply watering. The old man came up to the mother and said, "Just try to understand that it is your last chance. Despair and anger will not help you to find the way to the White Deer."

Кыысчааннарын ыар туругуттан санааҕа баттаппыт төрөппуттэр барахсаттар аар кырдьадастарыттан субэ көрдөөбуттэр. Кырдьадастар толкуйдуу сатаан бараннар: «Ойуун көмөлөспөтө, кыыс өлөр оноһуулаах буоллаҕа», — диэн хобдох тумугу оҥороллор. Ол эрээри саамай ытык кырдьадастара: «Тиһэх эрэл кыыма баар: иккиэн Маҥан Табаҕа баран көруҥ. Кыысчааҥҥытын кини эрэ быыһаатаҕына быыһыа. Усулуобуйата — кинини көрөргө ыраас дууһалаах, утуө сурэхтээх буолуохтааххын...» — диир. «Кинини ханна көрдүүбүт?» — ийэлээх аҕа ыйыталлар.

«Ону бэйэҕит сурэххит эрэ этэр кыахтаах», — хардарар ытык кырдьаҕас. Онуоха эр киһи кыыһыран турар: «Ханна тиийэри билбэт аата хана барабыт, одобут елер буоллада!». Отгон ийэ барахсан туту да гынар кыаҕыттан матан хараҕын уутунан сууна олорбут... Ытык кырдьаҕас ийэдэ кэлэн эппит: «Өйдөө, бу эһиги тиһэх эрэлгит. Харах уутунан суунуу, кыыһыран тымтыы Маҥан Табаҕа суолу буларга көмө буолбат». Ол да буоллар ийэлээх аҕа уггун суолу туппуттар, аара угус-элбэх табаны көрбуттэр да, Маҥан Табаҕа тубэспэтэхтэр. Бьшыргы тордоххо тубэһэн, наһаа сылайаннар өлөрдүү утуйан хаалбыттар. Родители, встревоженные состоянием девочки, обратились к старейшинам. Седовласые старики долго думали, что ответить бедным родителям.

«Шаман не помог, видимо судьба — умереть ребенку» — подумали они. Но самый старый из них сказал: «Есть последнее средство: идите оба к Белому Оленю. Только он сможет спасти девочку. Единственное условие — чтобы его увидеть, надо обладать чистым сердцем...» — Где его искать? — спрашивают отец и мать. — Только ваше сердце может подсказать, —- ответил старик. Рассердился отец: «Как пойти туда, не зная куда, ведь дочь может умереть!». Мать вся в отчаянии, слезы так и потекли. Старик подошел к матери и сказал: «Пойми, женщина, это ваш последний шанс. Отчаяние и гнев не помогут найти дорогу к Белому Оленю».

Амтыл hoктовоp нэҥэрэ кэтэлвэ орорво ичэрэ. Иду-дэ ачин Багдама Орон. Эмэрэ эмэнмучэду дюкчала асиндавэр. Долбо нуҥартын долдыра качулин кокчарва. Сигисина дюдукта багдаҥава ичэрэ. Амин аят ичэтрэн тар чэлкэ орон оҥкоктодёрон. Энин урунэн, лунгусинэн. Нуҥартын юрэ дюдук, дагамалла, орон хуктыллэн. Орон гороло нуҥардуктын хуктыллэн, эчэл боконо. Уҥкилдыллэ амин-да энин-да, дуннэду бурурэ. Умнэт дылганма идукмэ долдыра. Тэсикэллу мэванмэр таду со кэтэ эчэ. Амин эчэ тэдэрэ: Би эчэв эрувэ кэтэвэ бувки. Дылган нуҥандун гунэн: Ни бэюрвэ огдывэ ваҥкин? Тар буга буҥнэрэн тарбан ады аивка. Си мэну бэюмэминкис.

The parents prepared for the road. They had a long way and saw many herds of deer, but there was no White Deer. Then they came to an abandoned choom. Being very tired and hungry they went to bed. At night they heard hoofs. They looked out from the choom and saw as if a white shape loomed in the distance. The father looked closer and saw the White Deer grazing.The mother whooped with joy. They went out from the choom and began approaching to the Deer. But it was going farther and farther. So they could not catch up with him. The father and mother fell to the ground begging for help. Suddenly they heard a voice from Nowhere, "Make your hearts pure. I see too much evil!" The father couldn't believe it, "But I did no harm!" The voice said to him, "Who killed animals with no measure? Nature gives a hunter as much as he needs. And you killed them for nothing..."

Туунун туйах тыаһыттан уһукта биэрэн өҥөйөн көрбуттэрэ, тэйиччи туох эрэ маҥан баарга дылы. Эр киһи сыныйан көрбутэ, арай Maҥан Таба илэ бэйэтинэн мэччийэ сылдьар. Ийэ барахсан үөрүүтүттэн caҥа аллайбыт. Тордохтон тахсаннар табаларыгар чугаһыы сатыыллар да, Maҥан Таба ыкса киллэрбэккэ тэйэн биэрэн испит. Ол курдук Maҥан Табалара ситтэрбэтэх, баран хаалбыт. Ийэлээх аҕа муҥнаахтар тиһэх эрэллэрин сутэрэн, санаалара туһэн, сиргэ охтон ытаһа сыппыттар. Арай хантан эрэ caҥa иһиллибит: «Сурэххитин ыраастаныҥ, наһаа элбэх хара санаа мунньуллубут!». Эр киһи итэҕэйбэккэ: «Мин туох да Kyhaҕaыны оҥорботоҕум», — диэбит. Онуоха caҥa эмиэ иһиллибит: « Оттон ким ahapa элбэх булду өлөрөртөн туттумматай? Айылда булчукка сөп буолары эрэ аныыр, оттон эн ону тутуспат, наһаалыыр этиҥ».

Родители собрались в путь. Долго они шли, видели много стад оленей, но нигде не было Белого Оленя. Пришли они к заброшенному чуму. Уставшие и голодные легли спать. Ночью услышали топот копыт. Выглянули из чума и увидели, как будто вдалеке показалось что-то белое. Отец присмотрелся, а это Белый Олень пасется. Мать вскрикнула от радости. Вышли они из чума и стали приближаться к оленю, а олень уходит все дальше и дальше от них. Так они и не догнали его. Взмолились отец и мать, упали на землю. Вдруг слышат голос откуда-то: «Очистите свое сердце, в нем слишком много зла!». Отец не поверил: «Я ничего плохого не делал!». А голос ему в ответ: «А кто убивал зверя без меры? Ведь природа дает охотнику зверя столько, сколько ему нужно. А ты зря убивал...”

Амин дёнан, он гиркилнунми бэюдёнэ. Кэтэ ванкин никилвэ, нюнҥакилва. Он нуҥартын урунинкитын. Ванэтын калтакан-да нуҥардутын элэкин бимчэ. Дёнан нуҥан тара омидун одан, мевандун ургэкэкун. Энин нян эчэ тэдерэ дьшганду. Би ая атэ бичэв дювчамну, асин энин: Экун-ка си минэ сэлэмиденни? Дылган гунэн: Аси дюмачи си ая, бэениви хунтулду асалду тыкундянис, сабеннадями. Декал, окин си дюлчак ичэчэс, аси омакта урбаскэ, он муроли омолгил бэел хавалдерэ. Энин денан-да һактыраллан эсалдун Такэн бичэн, — аракун халдянакан нуҥан гунэн.

The father remembered how he went hunting with his friends, and killed a huge number of ducks and geese, how they were happy at good luck. Even so half of their bag could keep their families. He recollected that all with a heavy heart that it was difficult for him to sigh. The mother couldn't believe the voice too. "I've always been a good wife and mother. What can you blame me for?" The voice answered, "You are really a good mistress, but very jealous and envious. Remember what you thought when you saw your neighbor in a new beautiful clothes, and when young men were hovering around her. " The mother remembered it, and her face became dark. "Yes, I do..." she said quietly in shame.

Аҕа манна, кырдьык даганы, доготторунаан кэмэ-кэрдиитэ суох элбэх кyhy-xaahы ныһыйалларын санаан кэллэ. Ити булт дьинэ дьиэ кэргэни ahaтapra aҥaapa да сөп буолуоҕун аахсыбакка эрэ үөрэ-көтө бултаан биэрэллэрэ. Итини санаат аҕа сурэҕэр ыттарда, тыына-быара кылгаата. Ийэ иһиллибит саҥаны эмиэ итэҕэйбэтэҕэ: «Мин өрүү үчүгэй ийэ, далбар хотун этим, миигин тоҕо, туохха буруйдуугун?» — диэхтээтэ. Онуоха caҥa эмиэ иһиллибит:.«Кырдьык үтүө хаһаайка, оҕо ийэтэ буолуоҥ да, атыттары ордук саныырыҥ уонна кунууһутуҥбэрт. Ыалыҥ дьахтар caҥa таҥаһы кэппитигэр, кини тула эдэр дьон үмүөрүспүтүгэр туту санаатыҥ этэй, өйдөө эрэ». Ийэ эрэйдээх сирэйдиин буорайда, уонна: «Кырдьык, оннук баара...» — диэхтээтэ.

И вспомнил отец, как ходил с друзьями на охоту, убивал много уток, гусей. Как они радовались удаче. Хотя половина добычи могла прокормить их семьи. Вспомнил он это, и стало так тяжело на сердце, что невозможно было вздохнуть. Мать тоже не поверила голосу: «Я всегда была хорошей хозяйкой, женой и матерью. В чем ты меня можешь обвинить?!». Голос ответил: «Хозяйка может ты и хорошая, да больно ревнивая и завистливая. Вспомни, что ты думала, когда увидела соседку в новой красивой одежде, когда вокруг нее вились молодые люди?». Мать вспомнила и потемнела лицом. «Да, было...» - тихо со стыдом сказала она.

Горово хуклэрэ дүннэдү, амаскива инмэ дёна. Эчэ ая дена нуҥартын бисин, окир тар бичэ н. Тылла таргачин бичэн, идан экун тынивэ оран. Амин тыллэн, эва нуҥандун эвки саврэ дылган гүнэн. Горово дюктэ хуклэрэ дүннэдү, амаскива инмэ дёна, эчэ ая бисин, окир тар бичэн. Тыличэн таргачин бичэн, идан экун ора тынивэ оран. Амин тыллэн, эва нуҥандун эвки саврэ дылган гүнэн: Экэл гада огдыё, си эмэкул. Упкал үрэтыл энэсил бидэдэтын. Нуҥан эвэдывэ законма дюрун. Природа оннорон прощениева. Энин халдяран, анчалин ода хуларгара. Нуҥан тыллэн: Тари сабенкада органлин-да хунтуду эру одян.

Both of them were lying on the ground a long while remembering those years. It was unpleasant for them to recollect all that, though it had been a long time. But they felt as if it happened yesterday. The father came to understand what the mysterious voice wanted to tell him about, - one shouldn't take more than he can give. A balance should be around. He broke the main rule of the Evenk people, and the Nature grew poor in animals. The mother with a crimson face in shame understood that envy and jealousy means to bear other people malice. Do not be jealous and envious, otherwise it will turn to you in hundred times.

Ийэлээх аҕа уруккуларын саныы өр да өр сиргэ сыппыттар. Ааспыта ырааппытын иһин, оҥорбут кыбыстыылаах тугэннэрэ олох бэҕэһээҥҥи эрэ курдук, ааһыа-араҕыа суохтар. Таайтарыылаах caҥa туту этээри гыммытын аҕа дьэ өйдөөбутэ: сиэри таһынан элбэҕи ылбытын; ылар уонна хардары биэрэр тэҥ буолуохтааҕа тутуһуллубатаҕын; эбэҥки тутаах угэһин, сиэрин-туомун кэспитин тумугэр айылҕа баайа аҕыйаабытын. Ийэ барахсан кыбыстан сирэйэ да кытардар эмиэ өйдөөбүт: хаһан да күнүүлээбэт уонна ордук санаабат буол, онтун бэйэҕэр төттөрү эргиллэн сүүс төгүл куһаҕаннык дьайыан сөп. Күнүү уонна ордугурҕааЬын — атын киһиэхэ куһаҕаны эрэ баҕарыы буолар.

Долго они лежали на земле, вспоминая прожитые годы. Неприятно им это вспоминать, хотя и давно это было. А ощущение такое, как будто это случилось вчера. Отец понял, что хотел сказать ему таинственный голос — не бери больше, чем можешь отдать. Во всем должно быть равновесие. Он нарушил главный эвенкийский закон, и природа обеднела зверем. Мать с пунцовым от стыда лицом поняла: не ревнуй, не завидуй, иначе тебе обернется во сто крат. Ведь зависть и ревность — пожелание зла другому человеку.

Нунартын тыллэ, чэлкэ орон ичэвуллэн. Нуҥан гудэйкэн-да бичэ, аякакундилви эсалдиви ичэтчэрэн, инамуксалтын амтылдул чургилла. Тарил инямуктал нянняя ачир кутучидэ бичэл. — Бэлэкэл, Чэлкэ Орон, митниду хутэкэндувун, эявар синду одярав нуҥартын гундэрэли. Чэлкэ Орон ичэсинэн бэевэ-дэ асива-дэ гунэн: Химачилга! Нуҥартын урикиттыки туксара химамэт, идук энэсилтын ода. Тари энэсиви Чэлкэ Орон бурэн. Исса урикитва. Асаткан дюду хуклэдечэн, эру очан. Эмэрэ амтылин, Чэлкэ Орон. Асатканмэ дюдук юврэ, сэктэвунду ирэксэдун нэрэ. Чэлкэ Орон бумудери куҥакантыки дагамаран амтактаранда гунэн: Сунни хутэсун абгарадян, амтылтаргачит долгаткаллу, омилрун аял биктын.

As they had understood that hey had been living wrong, the White Deer appeared in front of them. It was so beautiful! And it had so kind look that the parents began to shed tears unintentionally, and they couldn't stop. These were tears of cleansing and happiness! "White Deer, please, help our daughter. We'll do everything for you!" implored the parents. The White Deer looked at the man and woman and! said, "We must hurry!" They rushed to the camp, and they had a force of tens. Meanwhile the girl was lying in the tent. She was unconscious, Relatives were all in sorrow that she could die soon. But then the White Deer and her parents came. The girl was taken out of the tent and laid/ on the soft skin. The White Deer came up to the sick child and told her parents, "Your child will live on condition that your hearts are pure."

Кинилэр ити курдук урукку итэҕэстэрин ойдүүллэрин кытта аттыларыгар Maҥан Таба баар буола туспут. Кини уурбут-туппут курдук чочуонай көруҥнээҕэ уонна ийэлээх аҕаны эйэҕэс, өйдөөх харахтарынан одуулуу турбут. Онуоха ийэлээх аҕа барахсаттар олуһун долгуйан, үөрэн харахтарын уутун кыаммакка ытаһa турбуттар. Көмускэлэрин уута тохтообокко сүүрэ туруута — ыраастаныы уонна дьол уута этэ. «Оо, Маҥан Таба, биһиги ыалдьар оҕобутугар көмөлөс, манньатын туту баҕараргын барытын оноруохпут», -диэн ийэлээх аҕа көрдөһө-ааттаһа турбуттар. Онуоха Маҥан Таба көрөн кэбиһээт: «Тиэтэйиэххэ, бара охсуохха», — диэбит. Куустэригэр күүс эбиллэн, суһаллык айаннаан өйун сүтэрэн, өлөөру сытар кыысчааннарыгар тиийэн кэлбиттэр. Санаарҕыы олорбут аймахтар ийэлээх аҕаны кытта Маҥан Таба тиийэн кэлбититтэн үорэ түспүттэр уонна кыысчааны тордохтон тahaapaн сымнаҕас олбоххо сытыарбыттар.

Как только они поняли, что жили не так, перед ними вновь появился Белый Олень. Он был так прекрасен! И смотрел он так по-доброму, что слезы у родителей невольно сами полились, не останавливаясь. Это были слезы очищения и счастья! - Помоги Белый Олень нашей дочери, все что угодно для тебя сделаем, - умоляли родители. Белый Олень взглянул на мужчину и женщину и сказал: «Надо спешить!». Помчались они к стойбищу, и сил у них было как у десятерых. Девочка лежала в чуме без сознания. Родственники были печальны, что она скоро умрет. Но вот появились родители и Белый Олень. Девочку осторожно вынесли из чума и положили на мягкую шкуру. Белый Олень подошел к больному ребенку и сказал родителям: «Ваш ребенок будет жить, при условии, что ваши сердца будут чисты».

Няны куҥакан дэрэвэн амтатран. Орондук нэринмэ гарпава эрувэ юврэ эсалви нирэн. Упкат сот урунэ, кутучил ора. Нуҥартын Чэлкэвэ Оронмо кэнерэ, эсилэ аят индечэвун, законилва эден, эвун сукчара, тарит меварвун ая одяҥатын. Чэлкэ Орон игдыт хэкимносинэн, дылитпи динганаснан, ачин оран.

It touched the girl's face softly with its nose. And they all saw a white light coming rom the Deer. That light ran through the girl's tiny body as if it was casting out something dark. The girl took a deep breath and opened her eyes. How all overjoyed! The parents were immensely happy! They thanked the White Deer and promised an oath that they would not violate the laws of the Nature and keep their hearts clean from any evil. The White Deer smiled at them, nodded its head bidding farewell and disappeared.

Maҥaн Таба кыысчааҥҥа чугаһаат: «Эһиги оҕоҕут сурэххит ыраас эрэ буоллаҕына үтүөрүө, олох олоруо», — диэбит уонна сымнаҕас уоһун кыысчааҥҥа даҕайбыт. Табаттан сырдык сардаҥа кыысчаан этигэр киирбитин уонна хара тыыны ыган таһаарбытын бука бары көрөн турбуттар. Кыысчаан өрө yhyyraaт хараҕын аспыт. Баар дьон олус үөрбуттэр. Ийэлээх аҕа дьолунан туолбуттар, Maҥaг Табаҕа мунура суох махтаммыттар, аны айылҕа сокуонун xahaн да кэспэккэ олорорго андаҕар эппиттэр, сурэхтэрин аньыыттан-хараттан харыстыах буолбуттар. Онуоха Maҥaн Таба эйэҕэстик төбөтун хамсаппыт, киэҥ нэлэмэн Улуу Туундаратыгар киирэн сутэн, симэлийэн хаалбыт Туундара олохтоохторо итинтэн ыла айылҕа суруллубатах сокуонун, өбугэттэн бэриллэр сиэри-туому кэспэт буолбуттар.

И мягко дотронулся своим носом до лица ребенка. Все увидели белый излучающий свет, исходящий от оленя. Свет проник в маленькое тельце девочки, словно изгоняя что-то темное. Девочка тяжело вздохнула и открыла глазки. Как все обрадовались! Родители были безмерно счастливы! Они благодарили Белого Оленя и клятвенно обещали, что теперь будут жить, не нарушая законы природы, и беречь свои сердца от любого зла. Белый Олень улыбнулся им, кивнул головой на прощание и исчез.