Сказание об Элбэках

(по мотивам поверий усть-майских эвенков)

Атласова Эжана Ивановна
Книга издана при поддержке Министерства по молодежной политике и спорту Республики Саха (Якутия) Художник Александрова Лена Николаевна
Перевод на эвенкийский язык Дуткина Вера Александровна, отличник просвещения РФ, ветеран педагогического труда РФ,
Перевод на английский язык Долгунова Анна Николаевна
Перевод на якутский язык Атласов Иван Михайлович

Тар гороё бичэн. Агиду бира Алдан дяпкадун бэюмимни асинунми индёчэн. Умнэ бэюмимни бира дяпкалин сурурэн, тадук гудей дуннэ чэнэдэми, эр бикитту дяпкун биракал Алданду даптутадеми. Гиркундук дэруми хукулэсинэн, тарит асинан. Нуҥандун дивэмэвэ ами толкитрэн: экунмал хулукукар илэл нучартын гукдатвар умунтэгир улгукидыел элэтви хуктыдэлэ хавал чипичал. Бэюмни ханчуктаран: «Экун су? Экун эду одяс?». «Бу дуннэды Элбэки, — гунэ илэкэл, — бу хавадюрув, агиду огды оллол, чипкар, дэгил бидэтын». «Гудэй су — энэсиматал!» — бэюмимни кэнадемил, тадук мэлран. Нуҥан тар билдэви дялдаран адырада инэчил бэюмэтчэн, олломичан.

That happened long ago. There lived a hunter and his wife in the forest on the bank of the Aldan river. Once the hunter went to the river and came upon a beautiful place where eight small rivers flow into Aldan. Tired from a long way, he lay down to rest for a minute and fell asleep at once. He had a strange dream as if some little men with the growth of a chipmunk were scurrying here and there like nimble birds. The hunter asked them, "Who are you? What are you doing here? " "We are the spirits of Elbeks' ground. We work hard for the forest to be always rich in fish, animals and birds," responded the creatures. "Good for you!" the hunter admired and then woke up. So he decided to stay here for a few days to hunt and fish.

Былыыр былыр Алдан өрус кытылыгар булчут эбэҥки кэргэнин кытта олохсуйбут эбит. Арай биирдэ бултуу сылдьан АҔЫС Үрүйэ Алдаҥҥа түмсэн түhэp олус кэрэ айылҕалаах, киһи эрэ кута-сүрэ тохтуох сиригэр тиийэн кэлэр. Өр хаампыт киһи сылайан манна сынньанардыы сананар уонна устунан утуйан хаалар. Утуйаат туһээн дьикти түүлү түhүүp: моҕотой caҕa эрэ укуохтаах кыракый дьоннор оту-мahы быыһынан сур тургэнник сырсаллар, киирэллэр-тахсаллар, тугу эрэ гыналлар. Булчут ону көрөөт: «Эһиги кимнээххитий уонна бу тугу гынар буолабытый?», — диэн ыйытар. «Биһиги Элбээктэрбит, бу сир иччилэрэбит, манна элбэх булт: кыыл-сүөл, көтөр уонна балык баар буолуон, олохсуйуон баҕарабыт, онно кыһаллабыт», — дэhэллэp анарааҥҥылар. «Көр эрэ, үтүө дьарыктаах, үтүө дьон эбиккит», — диэн булчут сөхпүтүн биллэрэр уонна yhyктa биэрэр. Кини манна хас да күн бултуурга, балыктыырга быһаарынар.

Давно это было. В лесу на берегу реки Алдан жил охотник с женой. Однажды пошел охотник вдоль реки и набрел на красивую местность, где восемь маленьких речек впадают в Алдан. Уставший от дол того пути, он прилег на минутку отдохнуть и сразу же заснул. Приснился ему странный сон: какие-то маленькие человечки ростом с бурундука сновали тут и там, словно юркие птички. Спросил их охотник: «Кто вы? Что тут делаете?» «Мы духи местности — Элбэки, — ответили существа, — мы трудимся, чтобы в лесу всегда было много рыбы, зверя и птицы». «Какие вы молодцы!» —восхитился охотник и тут же проснулся. Решил он тогда остаться здесь на несколько дней поохотиться и порыбачить.

Горово бэюмимни эчэ дюлави эмэрэ туги бэюмэкит, олломикит аявул-ми, упкат омчорон. Асинин умун дюдуви, эдыли хивинивкандэми — он одан? Нуҥан эдыви гэлэктэдеми сурурэн, агиду кэйрэн. Тыкин окин нуҥанман Минэн ичэтчэми — хэгдымэмэ маҥи, инҥактачи, ачин дыл суркаин аҥа тыҥэнинду бидеми. Минэн сиҥнипчувэ асива дяваран, гороло уролтыки сурува угасинан.

The hunter did not return home a long time having carried away by hunting and fishing. His wife had been alone in the choom, and worried about the husband, "What happened to him?" She decided to go to look for a husband but got lost in the dense forest. And all that time she was being watched by Minen, a huge monster, all covered with hair. It had no head, but fanged mouth in the middle of his chest. Minen grabbed the poor woman and dragged away into the mountains to the cave.

Өлгөм бултаах сиргэ тубэспиччэ, булчут олус үлүһүйэн, дьиэтин-уотун умнан туран өр бултуур. Чуумугар соҕотох хаалбыт дьахтара күүтэ сатаан баран, эрэ олус өр буолбутуттан дьаарханан, кинини көрдүү барарга сананар уонна хойуу тыаҕа киирэн мунан хаалар. Маны барытын, төбө диэн суох, түөhүн ортотугар ардьайбыт ahыылaax айахтаах, түүлээх күтүр — Минэн көрө-билэ сылдьыбыт. Кини дьахтары тутан ылан сарылаппытынан ыраах хайаҕа, таас ордуутугар илдьэ барар.

Долго охотник не возвращался домой, так увлекся охотой и рыбалкой, что про всё забыл. А жена — одна в чуме, тревожится за мужа: что с ним случилось? Пошла она искать мужа, да заблудилась в густом лесу. А все это время за ней наблюдал Минэн — огромное чудовище, сплошь покрытое шерстью, причем без головы, клыкастая пасть его находилась посередине груди. Схватил Минэн бедную женщину и утащил далеко в горы, в свою пещеру.

Бэюмимни арумни, мучуран дюлави, асинин дюду ачин. Хурэллэн, тадук хэгдымэмилвэ удялва Минэна ичэрэн. Нуҥан удялин сигикагмэ агидули сурурэн, угили урэл туктырэн, тадук эрдэ хэгдыҥэвэ сурува бакаран. Нучан таду асиви ичэрэн, тогово илатчаран каланду ирилдови. Минэн эчэ биси, нучан бэючэ. Бэюмимни аситкиви гунэн: «Дюла суругэ...» Аси буливсивчу урэсин: «Туксасдяп нуҥан боконден». Тэли бэюмимни дялдатмирэн Минэна мудурэн. Нуҥан хуюдериду каланду делово ҥодатрэн, тадук нуҥанман алачиллан.

Having recovered himself, the hunter returned to his choom and did not find the wife there. He began to search her and found huge footprints of Minen. He went on the trail through pathless woods, climbed the highest mountain and finally reached a large cave. He looked in it and saw his wife making a fire under a huge cauldron. Minen had just been out, it went into the woods for prey. The hunter said to his wife, "Let's go home ..." The wife sadly answered, "If we run away, it will catch up with us all the same." Then the hunter decided to outwit Minen. He threw large rocks into the boiling cauldron and began to wait for it to come.

Үлүһүйэн, тугун да умнан бултаабыт булчут дьиэтин дьэ санаан, өйдөнөн чуумугар төннүбүтэ — дьахтара мэлигир. Көрдүү сылдьан Минэн суолугар кэтиллэр уонна суоллаан халыҥ тыалары туораталаан, урдүк хайаҕа ыттан өстөөҕүн таас ордуутугар кэлэр. Минэн бултуу баран, суох кэмигэр тубэһэр. Көрбүтэ дьахтара ынырык улахан олгуйга күөс 6yhapa сылдьар эбит. Булчут тута: «Чууммутугар бара охсуох», — диир. Дьахтар санньыар баҕайытык: «Куотан да диэхтээн, Минэн син биир эккирэтэн сотору тутан ылан өлөртүө», — диэхтиир. Булчут онуоха Минэни алгаһынан кыайарга сананар уонна оргуйа турар олгуйга улахан таастары быраҕар уонна өстөөҕө кэлэрин кэтэһэр.

Опомнился охотник, вернулся домой, а жены в чуме нет. Стал ее искать и обнаружил гигантские следы Минэна. Пошел он по следам через непроходимый лес, поднялся на самую высокую гору и, наконец, добрался до большой пещеры.Заглянул в нее и увидел свою жену, разводящую костер под громадным котлом. Минэна как раз не было: он ушел в лес за добычей. Говорит охотник жене: «Пойдем домой...» Жена — грустно в ответ: «Если убежим, он все равно нас догонит». Тогда охотник решил перехитрить Минэна. Он побросал в бурлящий котел большие камни и стал дожидаться его появления.

Минэн эмэрэн. Бэюмимнива ичэрэн, сот тыкуллан, нэкэрэн нуҥанман туксанчэдэви. Бэюмимни алтычиллан, уллэе дебдев, би иричэв. Минэн бичэн деммукин, дулбун, урунэн амҥамиви аҥарун. Бэе каландук хокусивэ хисэвэ уримиснан, тадук амҥамилин Минэн ҥодарэн. Минэн хисэвэ нымҥорон, тадук энувкэндеми бурурэн. Эду бэюмимни асинунми илра туксасина. Минэн аракун илран, бокондови нуҥарватын туксасинан. Нуҥан бокомэрэн.

Minen returned from hunting. Having seen the hunter, it almost pounced on him in a rage. The hunter quietly offered it to have a talk and eat some meat he had cooked. Minen was hungry and stupid. It agreed with him and opened its terrible jaws. The hunter pulled out of the boiler hot rock and threw it straight into the jaws of Minen. Minen swallowed rock and fell down writhing in pain. Then the hunter and his wife jumped up and rushed out of the cave. But Minen got up somehow and ran after them. Here it almost caught up with them.

Минэн бултаан кэлбит уонна ордуутугар булчут олорорун көрөөт кыыһырар-тымтар, урдугэр туһээри гынар. Онуоха булчут бэрт холку баҕэйытык Минэҥҥэ кини буһарбыт этиттэн сииригэр уонна эйэ-дэмнээхтик кэпсэтэргэ этэр. Олус аччыктаабыт, онуоха эбии, ааргы өйдөөх Минэн өс киирбэх сөбүлэһэр уонна айаҕын аллаччы атар. Булчут олгуйтан итии тaahы ороон ылаат Минэн айаҕар бырахпытын анараанҥыта ыйыстыбытын өйдөөбөккө да хаалар уонна ыарыытыттан сиргэ төкүнүйэр. Булчут дьахтарынаан ойон тураат куотар аакка бараллар. Минэн өйдөнөн, нэһиилэ атаҕар турар уонна куотан барбыттары эккирэтэн ситиэхчэ буолар.

Вернулся Минэн с охоты. Увидев охотника, в ярости чуть было не набросился на него. Но охотник спокойно предложил поговорить и поесть мяса, которое он сварил. Минэн был голоден и глуп, согласился и раскрыл свою страшную пасть. Охотник вытащил из котла горячий булыжник и закинул его прямо в пасть Минэну. Минэн проглотил булыжник и упал, корчась от боли. Тут охотник и его жена вскочили и кинулись вон из пещеры. Но Минэн кое-как встал и помчался за ними. Вот он почти их настиг.

Ичэсинэн, кэсэчивми бэюмимини бэлэчэлвэ Элбэковду эетчэн. Элбэки эрин бэе долдыра, нуҥанман, асиван хулукукан илэкэр оран, дяяран чукалду мунумоли. Минэн туксачалву чомбаран, долчуллан, идуки чосукталлан илна, идуки ичэчиллан. Бэе асинунми аракун чукаду ҥэлэтчэнэл идан сицорокор тэгэтгэрэ, энэл хавалисинда. Оча Минэн хурде-ми хагдыкимилдиви чукадули дявадями амҥамитви. Аси ёнми дяваран гарава, тадук Минэн тыллэн, оду нуҥартын тоготчэрэ. Нучами бэевэ, асива бакаран, иссан. Толи бэюмимниви сот энэсилдиви мова амҥалин Минэн анаран. Минэн энудук луҥгусинэн, тадук идан хутаканчан дуннэду бурурэн.

Realizing that they could not escape trouble, the hunter asked for help from Elbeks. Elbeks heard the call of the hunter. They turned him and his wife into the little men hiding in the grass behind the old tree stump. Having lost sight of the fugitives, Minen stopped short, began to listen and sniff looking around. The hunter and his wife were sitting quietly in the grass like mice. They were afraid to move. Minen became fumbling paws in the grass and grabbing it mouth. The wife touched from fear the branch of the old tree stump, and Minen understood where they were hiding. Here it got to the hunter and his wife. Then the hunter shoved the old tree stump with all his might straight into the jaws of Minen. Having cried out in pain, Minen fell down to the ground like a sack.

Булчут өлөр-өлүү тирээн кэлбитигэр Элбээктэри санаан кэлэн, кинилэртэн көмө көрдүүр. Элбээктэр булчут хаһыытын истээт кинилэри, бэйэлэрин курдук, кыракый дьоҥҥо кубулуталлар уонна сыгынах анныгар, от 6ыыһыгap саһыараллар. Минэн дьонун сутэртээн кэбиһен тохтуу биэрэр, тула өттүн көрүнэр, сытырҕалыыр, тыас истэ сатыыр. Саспыттар буоллаҕына кутталларыттан тыыммакка да олордохторуна Минэн от-мас быыһын ирдээн, чинчийэн барар. Бу тугэҥҥэ дьахтар кутталыттан сыгынах лабаатын хамсатан кэбиһэн Минэн кинилэр ханна саспыттарын тута сэрэйэр. Кини саспыттарга бу тиийэн кэлбитигэр булчут ойон тураат сыгынаҕы өстөөҕүн айаҕар анньар. Минэн ыарыытыттан кылана туһээт сиргэ сууллар.

Видя, что не миновать беды, охотник попросил помощи у Элбэков. Элбэки услышали зов охотника и превратили его и его жену в маленьких человечков, спрятав в траве за старой корягой. Минэн, потеряв беглецов из виду, резко остановился, стал прислушиваться и принюхиваться, озираясь вокруг. А охотник и его жена тихо сидят в траве, словно мыши, боясь пошевелиться. Стал Минэн шарить лапищами по траве и хватать ее пастью. Жена от страха задела ветку коряги, и Минэн понял, где они сидят. Вот он уже добрался до охотника и его жены. Тогда охотник со всей силы пихнул корягу прямо в пасть Минэну. Вскрикнул от боли Минэн и, как мешок, повалился на землю.

Тадук бэюмимни нуҥан асин гугдал амаски ода, химат туксасна. Минэн арунан, тыкуллан, нуҥарватын бокондови туксаснан, Бокоморон нуҥарватын. Няны бэюмимни маҥидук эетчэллэн. Элбэки нуҥанман долдыра, нуҥарватын дэгилди оран, Эдыда аси дэгиллэ, тадук гугдаду ирэктуду оедун дора.

Meanwhile the hunter and his wife began to rise as before, then dashed as fast as they could. But Minen quickly recovered from the pain and rushed after them in pursuit furiously. Here it almost caught up with them. The hunter begged to save them from the monster once again. Elbeks heard the hunter and turned him and his wife into birds. The spouses waved their wings and sat on top of the highest larch on the forest edge.

Бу кэмҥэ булчут дьахтарынаан уруккуларыныы улаата түһэллэр уонна, туох баардарынан, бу сиртэн куота сүүрэллэр. Минэн буоллаҕына ыарыытын ahapынa охсоот, кыыһырбыт уоҕар түһүнэн кэбиһэр уонна куоппуттары эмиэ ситиэхчэ буолар. Ыксаабыт булчут эмиэ Элбээктэртэн быыһылларыгар көрдөһөн хаһыы бөҕөнү түһэрэр. Элбээктэр бу сырыыга булчуту уонна дьахтары көтөр кынаттаахха кубулуталларын кытта кинилэр кынаттарынан сапсынан саамай урдук тиит чыпчаалыгар тахсан олорунан кэбиһэллэр.

В это время охотник и его жена стали ростом, как прежде, и помчались, не чувствуя под собой ног. Но Минэн быстро отошел отболи и в бешенстве устремился за ними вдогонку. Вот он почти их догнал. Снова охотник взмолился спасти их от чудовища. Элбэки услышали охотника и превратили его и его жену в птиц. Взмахнули супруги крыльями и сели на самую высокую верхушку лиственницы на опушке леса.

Минэн туксадярилва чомбаран. Упкат бикитвэ гэлэктэрэн, сщнорон тылэ, нуҥартын мо гарадун тоготчэрэ. Горово нуҥартын симуладянал тэгэтрэ, асин очэ тэрэми эксинан. Минэн тыллэн иду нуҥартын бидерэ, тадук химат ирэктули туксиснэн. Тари нун,ан еёвэн ирэкту исча. Тарит бэе асинунми догиллэ дуннэтки, няны бэел ода. Тари Минэн мигдынэдэнэ дуннэду бурурэн. Бэюмимни асинунми химат туксасина.

Minen lost sight of the fugitives. It was looking for them throughout the area and did not know that they were sitting on a tree. They were hiding on the branch for a long time, but the wife broke down and sneezed. Minen realized where they were, and quickly began to climb the tree. Here it almost got to the top of the larch. Then the hunter and his wife waved their wings and slowly came down to earth having taken their former appearance. At that moment, Minen lost its balance and fell with a thud on the ground. The hunter and his wife ran off with all their might.

Минэн дьонун сутэрэн кэбиһэн баран тула өттүн ирдиир, кинилэр тиит үрдүгэр олороллорун таайбат. Булчут дьахтарыныын тиит чыпчаалыгар өр кирийэн олороллор, арай дьахтар тулуйбакка ытырдар. Ону истибит Минэн ханна олороллорун сэрэйэр уонна маска ыттыбытынан барар, сотору чыпчаалга чугагыыр. Булчут дьахтарыныын кынаттарынан сапсынан сиргэ туһээт урукку чөллөрүгэр туһэллэр уонна эмиэ, туох баардарынан, куотар аакка бараллар. Бу тугэҥҥэ Минэн cыыһa туттан тиит төбөтуттэн аллараа сууллан туһэр.

Потерял Минэн беглецов из виду. Ищет их по всей местности и не догадывается, что они на дереве сидят. Долго они сидели, притаившись на ветке, но жена не выдержала и чихнула. Понял Минэн, где они находятся, и стал быстро подниматься по дереву. Вот он почти добрался до верхушки лиственницы. Тогда охотник и его жена взмахнули крыльями и плавно спустились на землю, приняв свой прежний облик. В этот миг Минэн потерял равновесие и с грохотом рухнул на землю. А охотник и его жена побежали что есть мочи.

Минэн дугинмадук аруми химат боконорун. Нучан бэевэасиваюктэдагадун боконон. Эр-кэ нуҥарватын дявадян. Няны бэюмимни гиркилтыки Элбэкамэриллэн, тарил нучан эринмэн долдыра. Бэюмимни аси юктэвэ нэнэрэ, му биракандутургэрэн. Минэн ҥавунан, химамамэ бира солдявил, аран осин эирэ нунанман. Он-мал Минэн мудук юрэн. Тыкулча уролтыки сурурэн.

But Minen woke up from a blow and rushed after them even faster. It caught up with the hunter and his wife near the stream. It was about to grab them. The hunter turned back to his friends Elbeks, and they heard his cry for help. As soon as the hunter and his wife had crossed the stream, the water in it rose quickly and became a strong flow. Minen rushed after them, but the swift river swept it down and nearly drowned it. Somehow Minen got out of the water. Growling angrily, it went back to his mountain to the cave.

Минэн дөйбутэ aaha oxcop уонна дьонун өссө тургэнник эккирэтэр, эмиэ бу ситиэхчэ буолар. Булчут Элбээктэриттэн эмиэ өрүһүйэргэ көрдөһөн хаһыытыыр, олор истээт да булчуттаах дьахтар үрүйэни туорааттарын кытта ууну ыыталлар: аатыгар сүүрдэ сыппыт үрүйэ уута өрө үллэр, сүүрүгэ барылыы түhэp. Эккирэтэн испит Минэн омунугар ууга ыстанар, ону балысхан сүүрүк хабан ылар. Минэн тимирэ-тимирэ күөрэйэн, өлүөхчэ өлбөккө нэһиилэ төттөрү кытылга тахсар уонна абатыттан кыланан ылаат ыраах хайатыгар, таас ордуутугар барар.

Но Минэн очнулся от удара и понесся за ними еще быстрее. Догнал он охотника и его жену около ручья. Вот-вот скоро схватит их. Опять охотник обратился к своим друзьям Элбэкам, и те услышали его зов о помощи. Как только охотник и его жена перешли ручей, вода в ручье резко поднялась и превратилась в мощный поток. Минэн бросился за ними, но быстрая река смела его и чуть не утопила. Кое-как выбрался из воды Минэн. Злобно рыча, ушел к себе в горы, в свою пещеру.

Бэюсимни урунэн, иникир сулапча, асадяпки нуҥарватын эмат ачин сурурэн. Бэё Элбэков синэвэ мэвандукви кэнерэн, отон горово асиви эмэнилрэ. Дюлаву эдыл эмэрэ, аятмарил исинэ. Огды куҥакар, никалтын нуҥарнилтын балдычал. Упкат нуҥартын соткэнэденэ маҥи — Элбэкам. Окинда нуҥардутын огды оллол-да, дэгил-да бичэтын. Дивэмэ бикит, иду бидэрэ маҥи тыкиндэ гэрбитчэми Элбэк.

The hunter and his wife were happy to remain safe and sound, and their pursuer went away empty-handed. The hunter thanked Elbeks heartily and promised them not to leave his wife for a long time anymore. The spouses returned home, and their life became better. They bore many children and grandchildren. And all of them treated with respect and gratitude to Elbeks, the spirits of the ground. And they always had a lot of fish and wildfowl. A wonderful place, where those spirits inhabit, is still called Elbek.

Тыыннаах хаалбыт булчут уонна кини дьахтара сурдзэҕин үөрбуттэрэ-көппүттэрэ. Кинилэри өлөрө-өhөpө сатаабыт Минэн ордуутугар төннүбутэ. Булчут Элбээктэргэ махтал бастыҥын эппитэ уонна дьахтарын хаһан да соҕотохтуу хаалларыам суоҕа диэн эрэннэрбитэ. Кинилэр чуумнарыгар төннөн кэлэннэр өссө үчүгэй, байылыат олоҕу олорбуттара, элбэх оҕоломмуттара, сиэннэммиттэрэ. Булчут дьиэ кэргэнэ ити дьикти сир иччилэригэр-Элбээктэргэ куруутун ытыктабыллаахтык сыһыаннаһаллар уонна кинилэри махталынан ахталлар, xahaн да умнубаттар. Ол иһин дьиэ кэргэн куруутун өлгөмнүк бултуйара, этэҥҥэ, дьоллоохтук олорбута. Оттон ити иччилээх дьикти сир күн бүгүҥҥэ диэри «ЭЛБЭЭК» диэн ааттанар.

Обрадовались охотник и его жена, что остались целы и невредимы, а преследователь их ушел ни с чем. Охотник от души поблагодарил Элбэков и обещал больше не оставлять надолго свою жену. Вернулись супруги домой и стали жить еще лучше. Родилось у них много детей и внуков. И все они с почтением и благодарностью относились к духам местности — Элбэкам. И всегда у них было много рыбы и дичи. А удивительное место, где водятся эти духи, до сих пор называется Элбэк.