Сырдык санаа ситимэ

известная эвенкийская певица
Степанида Павлова - Синильга

Аҕыйах ахсааннаах эбэҥки норуота былыр-былыргыттан ырыаһыт, үҥкүүһүт, төрүт үгэстэрин ыһыктыбат норуотунан биллэр.

Биһиги бүгүн биллэр эбэҥки ырыаһытыныын Степанида Павлова – Синилгэлиин атах тэпсэн олорон, ирэ-хоро кэпсэттибит.

"Синилгэ" диэн эбэҥкиттэн тылбааһа "көмүрүө хаар". Синилгэ кыра эрдэҕиттэн ырыа ыллыгын батыспыт, ийэ истиҥ тапталыгар, аҕа мындыр өйүгэр иитиллибит. Хотугулуу ылбаҕай ырыалары кэрэ куолаһынан ыллаан ырыаһыт истиҥҕ аатын ылан, саҥа ырыатын хомуурунньуга тахсыбыта. Кини аҕатыгар анаабыт "Эбэнки ырыата" диэн булчут киһи туһунан ырыата “Байанай” сурунаал хомуурунньугар киирбитэ.

Синилгэ сүҥкэн элбэх ситиһиилээх. Кини Москаҕа баран "Лауреат ВВЦ" итиэннэ Бурятияҕа күрэххэ кыттан, иккис миэстэни ылан, "Принцесса Севера Мисс Синилгэн" анал аат хаһаайката буолбута. Бүтүн Россия үрдүнэн ыытыллар "Ожерелье России" диэн фестивальга иккитэ ыҥырыллан иһирэх ырыаларын бүтүн Россия олохтоохторугар анаабыта, эбэҥки диэн норуот баарын биллэрбитэ. Ырыа куттаах кыыс ырыаларын тылларын, матыыбын барытын бэйэтэ айар уонна сыанаҕа тахсар таҥастарын бэйэтэ толкуйдаан тигэр. Кини “Байанай” сурунаал истиҥ доҕоро, биһиги улуустары кэрийэ сылдьан ааҕааччыларбытыныын көрсүһэр киэһэлэрбитигэр мэлдьи көхтөөх кыттыыны ылар.

Бүгүн Синилгэ тапталынан кууһан ииппит, норуотун төрүт үгэстэригэр үөрэппит, Байанайдаах булчут, таптыыр-ахтар амарах киһитин, аҕатын Николай Саввич Павлов туһунан аҕынна:

"Биһиги аҕабыт тулалыыр айылҕаны олуһун сөбүлүүр, ытыктыыр,тыаҕа бултаан-алтаан, аар тайҕатыныын бииргэ алтыһан кэлбит киһи. Кини тыаҕа таҕыстар эрэ, илии тутуурдаах, өттүк харалаах, оҕолуу үөрэн-көтөн дьиэтигэр киирэрэ. Былыргы үгэстэри, сиэри-туому тутуһар Байанайдаах булчут киһи быһыытынан, “хойгуо” диэн ааттанар мас эмэгэти ууллубут арыынан оҕунуохтаан, аал уотун аһатан, баай тайҕа иччититтэн Байанай эһэккээниттэн кыра-улахан кыылыттан, үрүҥ-хара түүлээҕиттэн үөрэ-көтө мичик гынарыгар көрдөһөн алҕыыра. Ити курдук алгыс аргыстаах, күүс-күүдэх эбинэн, ыарахан сүгэһэрдээх, толору илии тутуурдаах киирэрэ”, - диэн аҕатын туһунан Синилгэ кэпсээнин саҕалаата.

Киһи барахсан бу орто дойдуга ананан кэлэн араас дьылҕанан, олоҕун оҥостон, ыалдьыт курдук бэйэтин кэнниттэн ахтылҕаны хаалларан кэлэн барар. Ааспыт сылга Степанида кун тэңэ саныыр киһитэ, аҕата күн сириттэн соһуччу суох буолан дууһатын аймаабыта. Ити дьыл бэс ыйын 29 күнүгэр оруобуна 55 сааһын, өрөгөйдөөх үбүлүөйүн оҕолорун, аймах-билэ дьонун кытта бэлиэтиэхтээх эбит.

Николай Саввич Павлов

"Аҕам барахсан "үбүлүөйбүн хайаан да сайын оҥоруохпут", - диэн баҕа санаалааҕа. "Суол-иис турдаҕына күһүөрү оҥоруохпут", - диэтэххэ олох утары аккаастыыра, хайаан да буолар күнүгэр диэхтиирэ. Бу санаатахха, орто дойдуттан барарын сэрэйэн ыксаабыта буолуо.

Аҕабыт Николай Саввич күн сирин 1951 сыллаахха сайын Ыстапаайа уонна Сааба Павловтар дьиэ кэргэннэригэр көрбүтэ. Былыргы кэмҥэ медицина мөлтөх, эмп-томп да суох буолан үс оҕоттон соҕотох кини хаалбыта. Онон сиэттэрэн былыр оҕолорун кистээн, атын дьоҥҥо ииттэрэ биэрэллэр эбэтэр хос аат иҥэрэн абааһыттан күрэтэллэрин билэбит. Дьоно ол үгэһи тутуһан соҕотох хаалбыт оҕолоругар хос аат иңэрэн атын ыалтан үс оҕону иитэ ылан күрүөлээбиттэр. Билигин икки таптыыр балтылаах уонна бырааттаах.

Н.С. Павлов в 14 лет

Сытыы-хотуу, чоҕулуччу көрбүт сып-сырдык харахтаах, кыра эрдэҕиттэн булду сэңээрэр оҕо эбит. Аҕатын батыһа сылдьан бултаан-алтаан, айылҕалыын алтыһан дьоҥҥо-сэргэҕэ биллибитэ. Бастакы улахан булда, 12 саастааҕар аарыма лөкөйү охторон, дьонун соһуппут да, үөрдүбүт да.

"Кыым", "Эдэр коммунист" хаһыаттарга "Өлөөн аатырбыт булчута" диэн кини туһунан ыстатыйалар бэчээккэ тахсаннар, дойдутун аатын ааттаппыта.

Ийэбинээн Валентина Прокопьевналыын 1977 сыллаахха харахтарынан сөбүлэһэн, сүрэхтэринэн сүбэлэһэн ыал буолан кыталыктыы кынталдьыйбыт түөрт кыыс оҕону, хорсун-хоодуот икки уол оҕону төрөтөн ийэ-аҕа, эбээ-эһээ дьолун билбиттэр.

1978 сыллаахха Аан дойдутааҕы XI фестивалларыгар түөрт киһи делегаттаах Саха сириттэн ыҥырыылаах ыалдьыт быһыытынан Кубаҕа (Гаванаҕа) баран кэлбитэ. Онтон кэлэн иһэн "Грузия" диэн теплоходунан Испанияны, Турцияны, Грецияны, Бразилияны көрөн ааспыта. 1980 сыллаахха Москваҕа дьонун өйөбүлун, ытыктабылын ылан, ол сыл Саха Республикатын Верховнай Советын депутатынан талыллар. “Үлэҕэ килбиэнин иһин” орденынан, медалларынан, хайҕабыл суруктарынан, грамоталарынан наҕараадаланар.

"Өлөөн" сопхуоска бэриниилээхтик үлэлээбитэ. Мэрчимдээн диэн сөбүлээн бултуур сирин "дойдум" диэн ааттыыра. Ол Мэрчимдээҥҥэ вертолёту сатаан көтүппэккэлэр туох баар мала барыта хаалбыта. Чугас аймахтарынаан биир сүбэ булан “Байанай” диэн родовой община тэриммиттэрэ. Онно кыра балтыларбын кытта куруук аҕабыт аттыгар сылдьар этибит. Аҕабыт кыһын бултуу баран баран саас биирдэ кэлэр буолан, вертолёт тыаһаатаҕын аайы балтыларбын кытта "Паапа кэллэ!" – диэн түннүгунэн одуулуу олорорбут. Мэрчимдээн диэки вертолёт көтөр буоллаҕына бэйэбит уруһуйдарбытын кэһии гынан ыытарбыт.

Биһиги ыал, уопсайынан, ыллыырбытын олус сөбүлүүбүт. Аҕабыт мээнэ ыллаабат эрээри куоластаах этэ. Валерий Ноев ырыаларын сөбүлүүрэ, тылларын барытын билэрэ. Оҕолорун таптаан хас оҕо күн сирин көрдөҕүн аайы анаан тус-туспа ырыа ыллыыра. Холобур, "Кыракый кыысчааным", "Оҕо м- көмүс туллугум", "Кыракый уолчааммар". Сиэри-туому тутуһан, айылҕалыын ситимнээн биһигини олус үчүгэйдик иитэн таһаарбыта. Кыра эрдэхпиттэн булт сиэрин-туомун тутуһарга үөрэппитэ, батыһыннара сылдьан барытын быһааран биэрэрэ. “Байанай оҕо курдук үөрүнньэҥ, омуннаах уонна өһүргэс, булчуттар курдук таҥастаах”, - диэн биһиэхэ кэпсиирэ.

Н.С. Павлов в г.Москве, 1980г.

1998 сыллаах "Легенда" диэн оҕо киинэтин Дьокуускайтан "Туннүк" оҕо телевидениета кэлэн устубута. Оччолоох элбэх киһини аҕам дьиэтигэр түһэрэн, аһатан-сиэтэн, кэпсэтэн-ипсэтэн, кинилэр истиҥ махталларын ылбыта. "Таба үөрүн элбэх киһинэн айматар куһаҕан" диэн үгэһи кэһэн туран. Ол киинэ Москваҕа тиийэн үрдүк биһирэбили ылбыта, онон сэрэйдэххэ дьонун, Саха сирин, дойдутун туһугар оҥорбута буолуо.

"Бакалдын" диэн эбэҥкилэр бырааһынньыктарыгар биһиги табаларбыт эмиэ куруук киирэллэр этэ. 2000 сыллаахтан саҕалаан Өлөөнү өрө Түбэ үрэҕэр "Дьулус" диэн общинабыт иһинэн сайыҥҥы оҕо лааҕырын арыйан үлэлэтэбит. Онно аҕабыт оҕолору булт идэтигэр уһуйара, араас мындырдарыгар үөрэтэрэ-такайара. Араас эмтээх оттору, сир аһын хомуйан маҕаһыыҥҥа туттарар этибит. Онно үөрэммит оҕолор билигин улаатан, ким орто, үрдук үөрэх кыһатыгар үөрэнэ, ким үлэлии сылдьаллар. Өй-сүрэх бүппэт мөккүөрэ-таптыыр, араҥаччылыыр, өйүүр-өйдүүр киһини эмискэ сутэрии. Аҕам куруук “Таҥара уон оччону биэриэ”, - диэн этиини туттар идэлээҕэ. Ол туһугар биһиги олохпутун салгыы олоробут, эрэнэбит, кэтэһэбит.

Николай Саввич с внуками.

Киһи быһыытынан элэккэй майгылаах, аһаҕас дууһалаах, кыраттан үөрэн айманар киһибит, эн сырдык мөссүөнүҥ, үөрэппит-такайбыт санааларыҥ өрүү биһиги сүрэхпитигэр тыыннаах буолуо", - диэн ырыаһыт кыыс Синильга аҕатын туһунан кэпсээнин тумүктээтэ.

Мария Чукрова
"Байанай" булчуттар уонна балыксыттар сурунааллара,
№3 (47) ыам ыйа-бэс ыйа 2012 с., стр. 46-47